Sektor gospodarki wodno-ściekowej i rekultywacji został zdefiniowany w oparciu o definicje podane w PKD. Jako jego podstawę wybrano 3 grupy zaliczane do sekcji E:

• E36 Pobór, uzdatnianie i dostarczanie wody
• E37 Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków
• E39 Działalność związana z rekultywacją i pozostała działalność usługowa związana z gospodarką odpadami.

W trzech grupach PKD włączonych do GWŚ działa 5 359 przedsiębiorstw zatrudniających 80 548 pracowników:

PKD	Liczba przedsiębiorstw	Liczba pracowników
E36	1 877	42 287
E37	2 753	35 740
E39	729	2 521

Ww. trzy grupy działalności związane z gospodarką wodno-ściekową i rekultywacją terenu wzajemnie zazębiają się w zakresie funkcjonowania przedsiębiorstw. Stan gruntów, wód powierzchniowych i podziemnych determinuje jakość wód przeznaczonych do spożycia przez ludzi, stąd zasadne jest powiązanie z rekultywacją. Przygotowanie do pracy w przedsiębiorstwach zajmujących się zaopatrzeniem w wodę, gospodarką ściekową i rekultywacją terenu można traktować łącznie, gdyż pracownicy tych trzech typów przedsiębiorstw powinni posiadać tę samą wiedzę podstawową.

Podejście do zaopatrzenia w wodę i odprowadzenia ścieków, a także gospodarowania wodami opadowymi przez stulecie ulegało zmianom i ewoluowało w zależności od potrzeb społeczeństwa i etapu rozwoju gospodarki. Początkowo najważniejsze było dostarczanie odpowiedniej ilości wody, z czasem zwrócono uwagę na jej jakość i konieczność oczyszczania ścieków, które odprowadzane są do środowiska (do wód lub do ziemi). Wzięcie pod uwagę obiegu wody w przyrodzie i faktu, że zasoby wód mogą być ograniczone, oraz że jakość wody ma ogromne znaczenie dla korzystających z niej ludzi, stanęło u podstaw zrównoważonego rozwoju. Obecnie ważnym aspektem funkcjonowania sektora jest adaptacja do zmian klimatu, szczególnie w odniesieniu do zaopatrzenia w wodę w okresach suszy i gospodarowania wodami opadowymi, ale także w odniesieniu do ochrony infrastruktury krytycznej (przed powodzią, wichurą itd.). Jednocześnie intensywny rozwój różnych gałęzi przemysłu, który obserwowany był od końca XVII wieku, przyczynił się do zanieczyszczenia powierzchni ziemi, a także obniżenia jakości wód powierzchniowych (do których najczęściej odprowadzane są ścieki, a po części wykorzystywanych również do zaopatrzenia ludności), jak i podziemnych (wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności). Ponadto intensywne rolnictwo przyczynia się do zanieczyszczenia gleby i wód. Dziś wiele terenów wymaga rekultywacji i ma to również wpływ na jakość wód podziemnych.

Sektor gospodarki wodno-ściekowej i rekultywacji należy uznać za kluczowy nie tylko z punktu widzenia funkcjonowania gospodarki, ale również zaspokajania podstawowych potrzeb mieszkańców kraju. Gospodarka wodno-ściekowa jest szczególnie istotnym elementem ochrony środowiska oraz zdrowia ludzi i bezpieczeństwa społeczeństwa. Zaopatrzenie w wodę należy do systemów infrastruktury krytycznej, pełniącej „kluczową rolę w funkcjonowaniu państwa ^[2] i życiu jego obywateli”^[1] , a „ochrona infrastruktury krytycznej jest jednym z priorytetów” państwa^[2].

Zbiorowe zaopatrzenie w wodę i zbiorowy odbiór ścieków należą do zadań samorządu lokalnego i zwykle są realizowane przez spółki gminne. Sektor ten otwiera się na prywatyzację choć udział firm prywatnych jest wciąż niski (poniżej 5 %)^[3]. Także wiedza z zakresu partnerstwa publiczno-prywatnego jest wciąż niska.

Funkcjonowanie przedsiębiorstw sektora jest ograniczone terytorialnie (gmina lub porozumienie gmin) i finansowo (taryfy zatwierdzone przez centralnego regulatora na poziomie dostępnym dla konsumenta). Rozwój przedsiębiorstw zależny jest ściśle od rozwoju obsługiwanych gmin oraz formy współpracy (kontrakt operatorski, spółka gminna, zakład budżetowy itd.).

Barierami rozwoju sektora gospodarki wodno-ściekowej i rekultywacji są także:

• ograniczenia w prowadzeniu zintegrowanego systemu gospodarki wodno-ściekowej opartego na efektywności ekonomicznej i ekologicznej, 
• pogarszająca się jakość wód, nowe zanieczyszczenia (mikrozanieczyszczenia pochodzenia przemysłowego i rolniczego),
• kapitałochłonność, potrzeby inwestycyjne wykraczające ponad taryfy,
• brak na rynku pracy pracowników wykwalifikowanych pod kątem potrzeb sektora.

W przypadku firm w rekultywacji terenu oraz projektujących i budujących infrastrukturę dla potrzeb gospodarki wodno-ściekowej dominują przedsiębiorstwa prywatne. Jednak projektanci i budowniczy infrastruktury gospodarki wodno-ściekowej, choć związani z sektorem, nie są w PKD zaliczani do sekcji E.

Wg Klasyfikacji Zawodów i Specjalności zawodami sektora są m.in. inżynier środowiska o spec. gospodarka wodna i hydrologia, instalacje sanitarne oraz systemy wodociągowe i kanalizacyjne, operatorzy uzdatniania wody, stacji pomp, urządzeń oczyszczania ścieków, urządzeń uzdatniania, demineralizacji wody, pozostali operatorzy uzdatniania wody, pozostały średni personel ochrony środowiska, ładowacz nieczystości płynnych, hydraulik, monterzy instalacji i urządzeń sanitarnych, sieci deszczownianych, sieci wodnych i kanalizacyjnych, systemów rurociągowych, studniarz, monter sieci, instalacji i urządzeń sanitarnych oraz pozostali hydraulicy i monterzy rurociągów. Brak jest zawodów związanych bezpośrednio z rekultywacją terenu.

W sektorze potwierdzenie kompetencji jest wymagane dla zawodów: geolog (uprawnienia projektowania, dokumentowania i budowy ujęć wód podziemnych, określania warunków geologiczno-inżynierskich), inżynier środowiska (uprawnienia projektowania i budowy sieci wodociągowych i kanalizacyjnych), wiertacz (uprawnienia budowy ujęć wód podziemnych). Poza tym sektor zatrudnia specjalistów z różnych dziedzin, z różnymi uprawnieniami, jak np. elektryk (uprawnienia SEP). Na potrzeby sektora kształcą uczelnie wyższe i szkoły branżowe. Kształcenie jest realizowane także przez same przedsiębiorstwa. Część kompetencji jest uzyskiwana przez pracowników w trakcie pracy lub na kursach zawodowych i szkoleniach. Na uczelniach wyższych pracownicy sektora kształceni są na kierunkach: inżynieria środowiska – 39 kierunków, ochrona środowiska – 4, ochrona i inżynieria środowiska przyrodniczego – 1 kierunek, inżynieria ekologiczna – 1, inżynieria i gospodarka wodna – 1, gospodarka wodna – 1, gospodarka wodna i ochrona zasobów wodnych – 1. Dominują kierunki ogólnoakademickie, a tylko niektóre zostały przekształcone w kierunki praktyczne. Przekłada się do na niewielkie umiejętności praktyczne absolwentów (obowiązkowe praktyki na kierunku ogólnoakademickim to 2 do 4 tygodni, zaś na kierunku praktycznym – 12 tygodni).

W szkolnictwie zawodowym^[4] funkcjonuje technik ochrony środowiska, którego jednym z głównych zadań jest prowadzenie eksploatacji obiektów, urządzeń i instalacji związanych z uzdatnianiem wody, oczyszczaniem ścieków. Grupami zawodowymi sektora są^[5] technicy: nauk fizycznych, chemicznych i technicznych, nauk biologicznych, geologii, inżynierii środowiska i melioracji, inżynierii sanitarnej, geolodzy, wiertnicy, monterzy systemów rurociągowych, sieci i instalacji sanitarnych, a także zawody nieodnoszące się bezpośrednio do sektora, ale związane z sektorem np.: technik automatyki przemysłowej i urządzeń precyzyjnych, wiertacz, kierowca mechanik. Należy jednak podkreślić, że klasy o specjalnościach związanych z potrzebami sektorem gospodarki wodno-ściekowej i rekultywacji kształcą również na potrzeby innych sektorów i do sektora nie trafiają wszyscy absolwenci (te same kierunki kształcą również na potrzeby np. gospodarki odpadami czy sektora budownictwa).

Do zawodów spoza sektora, ale ważnych w gospodarce wodno-ściekowej i rekultywacji, należą zawody nietechniczne np. ekonomiści, prawnicy czy spec. komunikacji społ., którzy oprócz wiedzy z danej dziedziny powinni posiadać wiedzę dotyczącą sektora. Należy pamiętać, że w sektorze funkcjonuje wiele przedsiębiorstw średnich i dużych, co się łączy z zatrudnianiem specjalistów z różnych dziedzin (np. specjalista BHP znający realia pracy sektora).

Szkolnictwo wyższe dla potrzeb sektora jest dobrze rozwinięte, a średnie szkolnictwo zawodowe, które podupadło po kolejnych reformach, podnosi się powoli. Obecnie system zakłada, że uczniowie szkół zawodowych i techników mogą przystępować do egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe. Uczniowie technikum i szkoły branżowej II-st. mogą po ukończeniu nauki przystąpić do egzaminu maturalnego, co umożliwi im wstęp na studia wyższe. Powoli rozwija się kształcenie dualne, dzięki czemu absolwenci zyskują oprócz wiedzy teoretycznej również umiejętności praktyczne.

Przedsiębiorstwa sektora potrzebują wykwalifikowanych pracowników, którzy poza znajomością zagadnień ochrony środowiska powinni mieć znajomość innych sektorów. Są to na przykład informatycy i specjaliści od systemów sterowania przemysłowego (SCADA), od zarządzania personelem pracującym w trybie ciągłym czy od relacji z otoczeniem.

Brak pracowników wykwalifikowanych pod kątem potrzeb sektora i pogłębiająca się luka pokoleniowa – rosnąca średnia wieku pracowników przedsiębiorstw, należą do głównych barier wskazywanych przez przedsiębiorców. Ponadto barierami utrudniającymi dostęp do pracowników o pożądanych kompetencjach w gospodarce wodno-ściekowej i rekultywacji są:

• luka pokoleniowa wśród pracowników sektora, w zakresie robotników wykwalifikowanych, operatorów maszyn i monterów,
• niedostosowanie klasyfikacji zawodów szkolnictwa wyższego i średniego szkolnictwa branżowego do zmieniających się realiów gospodarczych, w tym niedostosowanie kierunków kształcenia do potrzeb sektora (a raczej do możliwości kadry dydaktycznej na uczelni, szkole),
• mała elastyczność kształcenia i brak ukierunkowania nauczania na umiejętności praktyczne,
• niewielka współpraca między szkolnictwem a przedsiębiorcami,
• niska efektywności kształcenia dorosłych i poziomu doradztwa zawodowego,
• wyższe wynagrodzenia w pokrewnych branżach (w prywatnych przedsiębiorstwach wykonawczych, w sektorze energetyki itd.).

Zgodnie z Barometrem Zawodów z 2019 r. w zapotrzebowaniu na pracowników ds. ochrony środowiska i bhp (do których należą zawody związane z gospodarką wodno-ściekową i rekultywacją) zachowana jest równowaga. W nielicznych powiatach zawód ten jest deficytowy. Prognozy wykazują wzrost zapotrzebowania na wymienionych pracowników w powiatach bialskim i krakowskim . W 14 powiatach przewiduje się wzrost zapotrzebowania na inżynierów inżynierii środowiska. Największy deficyt stwierdzono w woj. wielkopolskim. Klasyfikacje stosowane w Barometrze Zawodów i Klasyfikacji Zawodów i Specjalności, nie odpowiadają spektrum zawodów gospodarki wodno-ściekowej i rekultywacji aktualnych i w przyszłości.

Trudno jest wnioskować o potrzebach sektora w zakresie dostępu do pracowników o pożądanych kompetencjach z badań takich jak Barometr Zawodów, z uwagi na niespójności powszechnie przyjętych klasyfikacji zawodów ze spektrum zawodów gospodarki wodno-ściekowej i rekultywacji. W PKD i statystyce publicznej gospodarka wodno-ściekowa i rekultywacja (sekcja E) są traktowane wspólnie z sektorem wytarzania energii (sekcja D), co ogranicza wiedzę o sektorze. Dane dotyczące sektora są zbierane przez Główny Urząd Statystyczny, Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, Ministerstwo Środowiska, Główny Inspektorat Sanitarny, Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, samorządy, organy kontrolne, dane te nie dotyczą jednak kompetencji.

Analiza prawno-politycznego otoczenia sektora pozwala wnioskować o jego potrzebach kompetencyjnych. Dotyczą one obszaru nauki i obsługi procesów technologicznych, eksploatacji infrastruktury sieciowej, w przedsiębiorstwach i wynikają z rozwoju i wdrażania:

• w gospodarce wodnej metod, technologii i narzędzi uzdatniania wody, minimalizowania ilości produktów ubocznych z uzdatniania, usuwania z wody zanieczyszczeń antropogenicznych, prekursorów niebezpiecznych zanieczyszczeń wtórnych oraz biodegradowalnych frakcji zanieczyszczeń organicznych, pomiaru i oceny jakości wody, identyfikacji zanieczyszczeń oraz systemów monitoringu jakości wody,
• w gospodarce ściekowej metod, technologii i narzędzi pomiaru i monitorowania jakości ścieków, sterowania systemami odprowadzania i oczyszczania ścieków, oczyszczanie ścieków, usuwania trwałych zanieczyszczeń organicznych, związków biogennych zanieczyszczeń organicznych, odzysku azotu i fosforu i ponownego ich zagospodarowania, odzysku i biosekwestracji węgla nieorganicznego, pierwiastków śladowych i metali, zagospodarowania osadów ściekowych, wykorzystania „wody szarej”,
• w gospodarce wodami opadowymi metod, technologii i narzędzi odzyskiwania i wykorzystywania wód deszczowych, małej retencji i wykorzystania wód opadowych na terenach zurbanizowanych, zamykania i integracji obiegów wodnych,
• w rekultywacji rozwiązań związanych z poprawą stanu ekologicznego wód powierzchniowych, renaturyzacji i rewitalizacji rzek, magazynowaniem wód powierzchniowych z infiltracją hydrodynamiczną dla stabilizacji i ochrony eksploatowanych poziomów wodonośnych, ochroną GZWP (głównych zbiorników wód podziemnych) przed zagrożeniami na terenach poprzemysłowych i zdegradowanych, biomonitoringiem i bioindykacją zasobów wodnych, oczyszczaniem wód podziemnych z zanieczyszczeń substancjami węglowodorowymi.

Wyżej wymienione rozwiązania pokazują konieczność wdrażania innowacyjnych rozwiązań w sektorze. Jego pracownicy będą zmuszeni posiadać wysokie kwalifikacje, także w związku z rozwojem IT. Na wzrost kwalifikacji wskazują prognozy Cedefop: w 2030 r. w Polsce 60% siły roboczej będzie posiadało wysoki poziom kwalifikacji, wzrost zatrudnienia przewiduje się na poziomie 2%. Komisja Europejska także dostrzega wzrost zatrudnienia wynikający z GOZ, który daje “nowe możliwości działalności gospodarczej, (…) przyczynia się do uwolnienia potencjału wzrostu i zatrudnienia”. Propagowanie innowacyjnych form konsumpcji w GOZ wymagają nowych kompetencji związanych z dialogiem społecznym. Nowe kompetencje pojawiają się w związku z adaptacją do zmian klimatu, szczególnie istotne jest budowanie odporności infrastruktury wodno-kanalizacyjnej.

Gospodarka wodno-ściekowa jest komponentem Gospodarki Obiegu Zamkniętego, rozwój kompetencji w tej branży wpisuje się w KIS7 „Gospodarka o obiegu zamkniętym – woda, surowce kopalne, odpady”. W KIS7 znajdują się preferencyjne obszary wsparcia prac badawczych, rozwojowych i innowacyjnych, służących przemianom gospodarki polskiej w kierunku GOZ. Przewiduje się, że zmiany powinny dotyczyć rozwiązań systemowych, legislacyjnych, organizacyjnych, finansowych i edukacyjnych. Obejmować będą m.in. rozwiązania z zakresu gospodarki wodno-ściekowej, rekultywacji i remediacji w bardzo szerokim zakresie począwszy od rozwiązań dla poprawy stanu ekologicznego rzek i jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, rewitalizacji akwenów wodnych, remediacji wód, zagospodarowania wód opadowych, racjonalnego zużycia wody, odzysku materiałowego ze ścieków. Ważnym obszarem jest ochrona zasobów wodnych.

Sektor gospodarki wodno-ściekowej i rekultywacji jest istotną częścią GOZ, opiera się właśnie na obiegu zamkniętym. Jednak świadomość o szerszym aspekcie GOZ jako konieczności poszukiwania innowacji, jest nowym wyzwaniem dla przedsiębiorstw tego sektora. Wprowadza nowe wymogi dotyczące kwalifikacji. Żadna ze szkół średnich i wyższych nie prowadzi edukacji mającej na celu wykształcenie kadr bezpośrednio związanych z GOZ.

Autorzy: Agnieszka Kuśmierz (IOŚ-PIB), Klara Ramm (IGWP), Anna Lutowska, (IGWP), Adam Gołębiewski (IGWP)

[1] https://rcb.gov.pl/infrastruktura-krytyczna/
[2] Jak wyżej
[3] Korbus B., 2014, Sektor wodno-kanalizacyjny: uwarunkowania, przegląd rynku, Forum PPP – magazyn inwestycji publicznych nr 2 (26)
[4] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 grudnia 2016 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz. U. 2016, poz. 2094 z późn. zm.)
[5] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 marca 2017 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz. U. 2017, poz. 622 z późn. zm.)
[6] Opinia ekspercka IGWP
[7] Barometr zawodów. 2019. Raport podsumowujący badania 2008. https://barometrzawodow.pl
[8] https://barometrzawodow.pl

Wersja do pobrania PDF